6.Sınıf Fen Bilimleri Sesin Yayılması Konu Anlatımı

Uzun bir konu olan yakıtlardan sonra bu yazımızda sesin yayılmasını ele alacağız. Bildiğiniz üzere günlük hayatımızda birçok farklı ses ile etkileşim halindeyiz. Peki ses nedir? Hangi ortamlarda ve nasıl yayılır? Sesi farklı ortamlarda nasıl duyarız? gibi aklınızda yer alan birçok sorunun cevabı işte bu yazımızda saklı. Öyleyse konu anlatımımıza başlayalım sevgili okurlar. 😉

SESİN YAYILMASI NEDİR?

• Çevremizde yer alan canlı ve cansız tüm varlıklardan çıkan sesler titreşimler sonucunda açığa çıkar. Yani titreşen maddeler sonucunda ses meydana gelir.
• Ses, bir enerji türüdür.
• Ses, dalgalar halinde her yöne yayılır. Bu ses dalgalarını durgun suya attığımız taşın oluşturduğu dalgalara benzetebiliriz.
• İlk cümlemizde de bahsettiğimiz üzere ses, bulunduğu ortamlarda yer alan madde taneciklerini titreştirerek yayılır. Bundan dolayı sesin yayılması için katı, sıvı veya gaz gibi maddesel ortamların olması gereklidir.

Ses, boşlukta (Havası boşaltılmış kapalı kap, uzay boşluğu gibi) yayılmaz.

Sesin  boşlukta yayılmadığının bir kanıtı olarak şu örneği verebiliriz: Uzay boşluğunda hemen hemen her gün Güneş ve diğer gök cisimlerinde patlamalar meydana gelmektedir. Fakat bizler Dünya’dan bu patlama seslerini işitemeyiz.

• Ses iletimi maddeyi oluşturan taneciklerin birbirine yakınlığına göre değişir. Katı, sıvı ve gaz maddelerin tanecikleri arasındaki yakınlığı maddenin tanecikli yapısı konu anlatımımızdan daha detaylı inceleyebilirsiniz.
• Ses en hızlı katı maddelerde sonrasında sıvı maddelerde en yavaş ise gaz maddelerde yayılır.
• İnsan kulağının duyamadığı seslerde bulunmaktadır.

Doğal Ses Kaynakları;

• İnsan sesi, hayvan sesleri, yağmur sesi, su sesi, akarsu sesi, gök gürültüsü gibi doğadaki sesler doğal sestir.

Yapay Ses Kaynakları; 

• Zil sesi, müzik aleti sesi, telefon sesi, makinesi gibi sesler yapay sestir.

SESİN YAYILABİLDİĞİ ORTAMLAR VE ÖRNEKLERİ

1. Sesin Katılarda Yayılmasına Örnekler

•  Kulağımızı sıraya dayayarak kalem ya da herhangi bir nesne ile sıraya vurduğumuzda oluşan sesi duyabiliriz.
• Tren rayına kulağımızı dayadığımızda trenin sesini kolaylıkla duyabiliriz.
• Evdeyken diğer odada bulunan kardeşinizin, annenizin veya babanızın sesini duymanız, dışarıdaki arabaların korna seslerini duymanız veya üst komşunuzun evindeki duvarı matkapla delme sesinin evinizin her tarafında rahatlıkla duyulması.

KABLOLU TELEFONLA İLETİŞİM DENEYİ YAPALIM

İhtiyacımız Olanlar;

• 2 adet strafor bardak, ip, iğne

Etkinliğimizi Hazırlayalım;

• İpi iğneye geçiriniz. İğneyi bardağın tabanından geçirip düğüm atınız.
• İpin diğer ucunu da aynı şekilde ikinci bardağın tabanına geçirip düğüm atınız.
• Bardaklardan birini kendiniz alınız diğerini de bir arkadaşınıza veriniz.
• İp iyice gerilene kadar birbirinizden uzaklaşınız.
• Arkadaşınız fısıltı şeklinde elindeki bardağın içine konuşurken, elinizdeki bardağın içini kulağınıza dayayınız. Peki arkadaşınız size ne dedi? 🙂

Neler Gözlemledik?

• Arkadaşınızın bardağın içine fısıldadıklarını kulağınıza dayadığınız bardağın içinden duyarsınız.

Peki Bu Nasıl Oluyor?

• Bardağın içine fısıldandığında ses dalgaları bardağın tabanını titreştirir. Bu titreşimler ip boyunca ilerler ve karşı taraftaki bardağa ulaşır. Bildiğiniz üzere ses katı cisimler içinde, havada olduğundan daha hızlı ilerler. Arkadaşınız bardağın içine fısıldadığında oluşan ses dalgaları, ipi titreştirerek ip boyunca dağılmadan hızla ilerler ve karşı taraftaki bardağa ulaşıp kolaylıkla duyulabilir.

2. Sesin Sıvılarda Yayılmasına Örnekler

• Suda yaşayan canlılardan bazıları örneğin yunuslar ve balinalar çıkardıkları sesler ile haberleşmektedirler.
• Suda yüzerken, su içerisine başımızı sokup iki elimizle su içinde taşları birbirine vurduğumuzda taşların sesini duyabiliriz.
• Gemilerde kullanılan sonar cihazı sesin yansımasından faydalanılarak yapılmıştır.
• Dalgıçların deniz içinde, suyun üzerinde çalışan motor sesini duyabilmesi.

3. Sesin Gazlarda Yayılmasına Örnekler

• İnsanların dışarıda birbirleriyle konuşmaları sesin havada yayılması ile gerçekleşmektedir.
• Evde televizyon izlerken ya da radyoda müzik dinlerken ses kulağımıza hava yoluyla iletilir.
• Gökyüzünde şimşek veya yıldırım gerçekleştiğinde meydana gelen ses hava (gaz) ortamında yayılarak her taraftan duyulur.

Sesin Ortamlar Arası Yayılması

• Sokaktaki iş makinasının çıkardığı ses odamızda bize gelinceye kadar önce hava ortamında yayılır, sonrasında cam (katı) ortamdan geçer daha sonra tekrar hava ortamına geçerek kulağımıza gelir.
• Su içerisinde birbirine vurduğumuz taşlar önce sıvı ortamında yayılır, sonrasında gaz ortamında yayılarak kulağımıza gelir.

SESİN FARKLI ORTAMLARDA FARKLI DUYULMASI

1- FARKLI ÇIKAN SESLER

• Biliyoruz ki farklı cisimlerin çıkardıkları sesler farklıdır. Örneğin;
  • Bir masaya demir ve tahta çubukla vurulduğunda masadan farklı sesler çıkacaktır.
  • Davul ve bateriye aynı sopa ile vurulduğunda farklı sesler çıkarır. Çünkü bunların yapıldıkları maddeler farklıdır.
  • Camdan yapılmış farklı büyüklükteki şişelere aynı kalemle vurulduğunda farklı sesler çıkacaktır. Cisimlerin şekilleri de çıkan seslerin farklı olmasını etkiler.
  • Keman, gitar, çello vb. müzik aletlerinde de farklı sesler çıkarılabilir. Bu müzik aletlerindeki tellerin kalınlığı, cinsi ve gerginliği farklı seslerin çıkmasını sağlar.
  • Arkadaşlarımızın çıkardıkları sesler de farklıdır. Bu sayede arkadaşlarımızı seslerinden tanıyabiliriz.
  • Aynı notaları çalan gitar ve piyano farklı sesler çıkarır. Aynı notalar çalındığı halde farklı seslerin çıkması müzik aletlerinin yapısı ve büyüklüklerinden kaynaklıdır.
  • Burnumuzu tutmadan konuştuğumuzda ve burnumuzu tutarak konuştuğumuzdaki çıkardığımız sesler birbirinden farklı olacaktır.

2- AYNI SESİN FARKLI ORTAMLARDA FARKLI DUYULMASI

• Aynı sesin farklı ortamlarda duyulması da tabi ki de farklı olacaktır. Yani ses kaynağının bulunduğu ortamın farklı olması çıkan seslerin de farklı olmasını sağlar.
  • Bir kalemi masaya vurduğumuzda havadan gelen ses dalgaları ile masaya kulağımızı dayadığımızda duyulan sesler farklıdır.
  • Bir çalar saati hava ortamında dinlediğimizde farklı ses çıkarırken, su ortamında dinlediğimizde daha farklı ses çıkaracaktır.
  • Tren rayına kulağımızı dayadığımızda çıkan sesler, havadan gelen seslerden farklı olacaktır.

SESİN SÜRATİ

• Ses katı, sıvı veya gaz gibi maddesel ortamlarda yayılır.
• Sesin yayılabilmesi madde içerisindeki tanecikler sayesinde gerçekleşir. Madde içerisindeki tanecikler birbirine çarparak sesin iletilmesini sağlar. Bu tanecikler birbirine ne kadar yakınsa ses o kadar süratli yayılır.
• Katı maddelerde tanecikler birbirine çok yakın olduğundan ses en süratli yayılır.
• Sesin sıvı maddelerde yayılma sürati katı maddelere göre yavaş, gaz maddelere göre hızlıdır.
• Gaz maddelerde tanecikler birbirine çok uzak olduğundan ses en yavaş yayılır.
• Boşlukta tanecik olmadığından dolayı ses yayılmaz.
• Sesin sürati, ışığın süratinden azdır. Bu nedenle şimşek çaktığında önce ışık, daha sonra ses gelir.
• Sesin havada yayılma hızı 340 m/s iken ışığın yayılma hızı 300.000 km/s dir.
• Ses bir saniyede 340 metre yol alırken ışık bir saniyede Dünya’nın etrafını 7.5 kez dolaşabilir.
• Televizyonun sesini açtığımızda sesin yayılma hızı değişmez sadece ses dalgalarının enerjisi artar.

Sesin sürati aşılabilir ve jet uçakları sesin süratini aşabilir. Bu şekilde sesten hızlı giden araçların hızına süpersonik hız denir.

Ses hızı aşılırken süpersonik patlama sesi ve jet uçağın etrafında bulutsu meydana gelir. Ses hızı aşılırken oluşan yüksek basınçlı havaya ses duvarı denir.

Sesin yankısını hissedebilmemiz için engel ile aramızda en az 17 metre mesafe olmalıdır.

SESİN YAYILMA SÜRATİ NELERE BAĞLIDIR?

• Ses her maddesel ortamda (katı, sıvı veya gaz) aynı süratte yayılmaz.
• Sesin yayılma sürati;
  • Maddenin fiziksel haline,
  • Ortamın yoğunluğuna ve sıcaklığa bağlı olarak değişir.

1. ORTAMIN YOĞUNLUĞU

• Ses, yoğunluğu fazla olan cisimlerde daha hızlı yayılır. Katı maddelerde tanecikler arasındaki mesafeler daha azdır bu sayede sesin yayılma hızı artar. Gaz maddelerde tanecikler arasındaki mesafe arttığı için ses yavaş iletilir. Yani ses katıda daha hızlı, gazda yavaş iletilir.

2. ORTAM SICAKLIĞI

• Ortamın sıcaklığı arttıkça sesin yayılma hızı da artar. Ortamın sıcaklığı arttıkça taneciklerin hareket enerjileri de artar, bu sayede tanecikler daha hızlı hareket eder ve ses daha hızlı yayılır. Yani ses soğuk havada yavaş, sıcak havada hızlı iletilir.

SES BİR ENERJİDİR

• Ses bir enerji türüdür.
• Ses kaynağından uzaklaştıkça sesin enerjisi azalır.
• Ses enerjisinin aktarılabilmesi için taneciklerin birbirine temas etmesi gereklidir.

DANS EDEN ŞEKER TANELERİ DENEYİ

İhtiyacımız Olanlar;

• Balon, paket lastiği, plastik bardak, iri taneli şeker veya tuz, ses çıkaracak şeyler (müzik çalar, davul veya tencere-tava), makas.

Etkinliğimizi Hazırlayalım;

• Balonu, bardağın üstünü tamamen örtecek kadar kesiniz.
• Bir paket lastiği ile balonu gergince bardağın ağzına geçiriniz.
• Bir miktar şeker tanesini gergin balonun üzerine koyunuz.
• Bardağın yakınında gürültülü sesler çıkarınız. Ne gözlemliyorsunuz?

Neler Gözlemledik?

• Balon üzerine serptiğiniz şeker taneleri, ses çıkarmaya başladığınızda zıplayarak adeta dans ederler.

Peki Bu Nasıl Oluyor?

• Bir müzik çalar açıldığında veya davul çalındığında ses dalgaları oluşur. Bu ses dalgaları tıpkı su ve ışık dalgaları gibi her yöne yayılır. Bardağa ulaşan ses dalgaları balonu titreştirir. Şeker taneleri de bu titreşimle birlikte hareket etmeye başlar. Bu olay, ses dalgalarının havada taşıdığı enerjinin şeker tanelerine aktarıldığının bir göstergesidir.

Sesin Bir Enerji Olduğunu Gösteren Olaylar

• Çok alçaktan uçan bir savaş uçağı ürettiği ses enerjisi ile pencere camlarını kırılabilir.
• Opera sanatçıları çıkardıkları tiz ses ile cam bardağı kırabilir.
• Hoparlörün yanına yakılan bir mum ses enerjisi ile titreşir veya söner.
• Dağlarda çok az bir sesten kar kütleleri hareket ederek çığ oluşabilir.
• Böbrek taşının kırılmasında ses enerjisinden faydalanılır.
• Mikrofondaki ses enerjisi elektrik enerjisine dönüşmektedir.
• Ses enerjisinin iletilmesi sırasında taneciklerin birbirine çarpması sırasında ısı açığa çıkar.

Ses enerjisi ısı, hareket ve elektrik enerjisine dönüşebilir.

SES BİR ENGELE ÇARPTIĞINDA NE OLUR?

• Sesin madde ile etkileşimi ışığa benzer; yansıyabilir (yankı), soğurulabilir veya iletilebilir.

1. Sesin Yansıması

• Sesin bir engele çarpıp geldiği ortama geri dönmesine  sesin yansıması denir.
• Sesin yansıması, ışığın yansımasına benzer. Sesin yansımasında da yansıma kuralları geçerlidir.
• Ses, düz yüzeylerde aynı yönde yayılırken, pürüzlü yüzeylerde ise farklı yönlerde yayılır.

Bazı araçlar sesin yansımasından yararlanılarak yapılmıştır.

• Deniz derinliğini ölçmeye yarayan sonar cihazları,
• İç organların gösterilmesinde kullanılan ultrason cihazı sesin yansımasından yararlanılan teknolojik araçlardır.
• Deprem faylarının ve maden yataklarının tespitinde de sesin yansımasından faydalanılır.

Ekolokasyon

• Bazı canlılar tarafından gönderilen ses dalgalarının yansımasıyla çevredeki maddelerin yerlerinin belirlenmesine ekolokasyon denir. Örneğin; yarasa, yunus gibi canlılar ekolokasyonla avlanabilir ve yollarını bulabilirler.

Yankı

• Sesin bir engele çarptıktan belirli bir süre sonra duyulmasına yankı denir.
• Yankı vadide, boş salonda, koridorda hissedilebilir.
• Sert, düz ve geniş alanlarda yankı daha fazla gerçekleşir.

2. Sesin Soğurulması

• Sesin madde tarafından yutulmasına (absorbsiyon) sesin soğurulması denir.
• Pürüzlü ve gözenekli yüzeyler sesi daha çok soğurur.
• Örneğin; kar yağdığı zaman etrafın sessizleşmesi, eşya bulunan oda da yankının olmaması, araçların egzozları, silahların susturucuları ve yol kenarlarına dikilen ağaçlar sesin soğrulmasını sağlar.

3. Sesin Yalıtımı

• Sesin bir ortamdan diğer bir ortama geçişini engellemek amacıyla ses yalıtımı yapılır. Örneğin; köpük, cam yünü, çift cam ses yalıtımını sağlar.

4. Sesin iletimi

• Ses farklı ortamlarda farklı yayılmaktadır. Sesin en hızlı yayıldığı ortam katı, sonra sıvı, en yavaş gaz ortamında yayılır.

AKUSTİK

• Sesin oluşması, yayılması ve duyulması gibi özelliklerini akustik inceler.

Akustik Özelliğine Dikkat Edilen Yerler

• Tarihi camiler
• Tiyatro salonları
• Sinema
• Amfi tiyatro
• Ses stüdyosu
• Stadyum gibi yerler akustiğe uygun olarak inşa edilmiştir.

Akustikte yankı olayı istenilen bir durum değildir.

Sonuç

Sesin yayılması konusunu işlerken, ses dalgalarının özelliklerini ve sesin çevremizdeki dünyayla nasıl etkileşime girdiğini keşfettik. Bu bilgiler, öğrencilere sesin doğasını ve teknolojiyle sanatta nasıl bir araç olarak kullanılabileceğini anlamalarında yardımcı olmuştur. Pratik deneyler ve günlük hayattan örneklerle desteklenen bu konu, öğrencilerin sesin fiziksel özelliklerini ve onun hayatımızdaki rolünü kavramalarını sağlamıştır. Sesin yayılmasını etkileyen faktörleri anlamak, öğrencilere çevremizdeki dünyayı daha bilinçli bir şekilde algılama ve keşfetme fırsatı sunmuştur.

Böylelikle, sesin yayılması konusundaki yolculuğumuzun sonuna gelmiş bulunuyoruz. Bu konu, fen bilimlerinin sadece teorik bilgilerden ibaret olmadığını, aynı zamanda günlük hayatımızda karşılaştığımız olayları anlamamızı sağlayan pratik bir araç olduğunu bir kez daha göstermiştir. Sesin nasıl yayıldığını ve çevremizdeki dünyayla nasıl etkileşime girdiğini anlamak, öğrencilere çevrelerini daha bilinçli bir şekilde gözlemleme ve keşfetme yeteneği kazandırmıştır. Bu bilgilerle donanmış olarak, öğrenciler sesin bilimini ve sanatını daha derinlemesine keşfetmeye hazırdır.

Şimdi bir sonraki konumuz olan Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler konusuna geçebiliriz. Bu yeni bölüm, vücudumuzun nasıl bir denge ve düzen içerisinde çalıştığını, çeşitli sistemlerin nasıl bir arada eş güdümlü bir şekilde işlediğini ve bu sistemlerin sağlığımız üzerindeki etkilerini derinlemesine inceleyeceğiz.